आजच्या डिजिटल युगात आर्थिक आणि वैयक्तिक माहितीची सुरक्षितता अत्यंत महत्त्वाची झाली आहे. इंटरनेटचा वापर वाढल्याने ऑनलाइन फसवणुकीच्या (Digital fraud) घटनांमध्ये मोठी वाढ झाली आहे. सोशल मीडिया, बँकिंग व्यवहार, ई-कॉमर्स आणि डिजिटल पेमेंटमुळे लोक सहजपणे सायबर गुन्हेगारांच्या जाळ्यात अडकू शकतात. फसवणुकीच्या विविध युक्त्या वापरून लोकांची आर्थिक हानी केली जाते, तसेच त्यांची खाजगी माहिती चोरली जाते. म्हणूनच, या धोक्यांपासून सावध राहण्यासाठी योग्य सुरक्षा उपाय करणे अत्यंत गरजेचे आहे. चला तर मग जाणून घेऊया फसवणुकीच्या विविध प्रकारांबद्दल आणि त्यापासून स्वतःचे संरक्षण कसे करावे.
सामान्यतः आढळणाऱ्या फसवणुकीचे प्रकार
ऑनलाइन फसवणूक: फिशिंग (Phishing), स्पूफिंग (Spoofing), ऑनलाइन खरेदीतील फसवणूक, फेक ई-मेल आणि बनावट संकेतस्थळे यांचा समावेश होतो. हॅकर्स तुमची वैयक्तिक माहिती चोरण्याचा प्रयत्न करतात. यामध्ये खासकरून, तुमच्या बँक खात्याशी संबंधित महत्त्वाची माहिती मिळवण्याचा प्रयत्न केला जातो.
बँकिंग आणि आर्थिक फसवणूक: क्रेडिट कार्ड क्लोनिंग, बनावट कर्ज योजना, अवास्तव आकर्षक गुंतवणूक योजनांद्वारे लोकांची फसवणूक केली जाते. कमी वेळेत जास्त पैसे मिळवण्याच्या आमिषाने अनेक लोक फसतात.
ओटीपी (OTP) फसवणूक: कॉल किंवा मेसेजद्वारे तुमचा OTP मिळवून बँक खात्यावरील नियंत्रण मिळवले जाते. कधी कधी हॅकर्स स्वयंसेवी संस्थेच्या किंवा बँकेच्या प्रतिनिधीच्या नावाने बोलून माहिती विचारतात.
नोकरी आणि लॉटरी फसवणूक: जॉब ऑफरच्या नावाखाली मोठ्या प्रमाणात पैसे उकळले जातात किंवा बनावट लॉटरी जिंकण्याच्या आमिषाने फसवले जाते. अनेकदा, “प्रोसेसिंग फी” किंवा “डॉक्युमेंट व्हेरिफिकेशन”च्या नावाखाली लोकांकडून पैसे घेतले जातात.
सोशल मीडिया आणि सायबर क्राईम: फेसबुक, इंस्टाग्राम किंवा व्हॉट्सअ‍ॅपसारख्या प्लॅटफॉर्मवर लिंक पाठवून माहिती चोरण्याचे प्रकार होत आहेत. फसवणूक करणारे बनावट प्रोफाइल तयार करून लोकांना गंडा घालतात.
फसवणुकीपासून कसे बचाव करावे?
गोपनीय माहिती आणि OTP शेअर करू नका: कोणत्याही अनोळखी व्यक्तीसोबत OTP, पासवर्ड, बँक तपशील किंवा आधार क्रमांक शेअर करू नका. अनेक सायबर गुन्हेगार OTP मिळवून तुमच्या बँक खात्यावर अनधिकृत प्रवेश मिळवतात, त्यामुळे अशा कॉल्स किंवा मेसेजला प्रतिसाद देऊ नये.
बनावट लिंक आणि ई-मेलपासून सावध राहा: अनेकदा फसवणूक करणारे संशयास्पद ई-मेल, मेसेज किंवा बनावट संकेतस्थळांचे दुवे पाठवतात. हे दुवे उघडल्यास तुमची वैयक्तिक माहिती चोरी होण्याची शक्यता असते. म्हणूनच, कोणत्याही अनोळखी लिंकवर क्लिक करण्याआधी तिची सत्यता तपासा आणि अधिकृत संकेतस्थळांवरूनच व्यवहार करा.
मोबाईल आणि संगणक सुरक्षित ठेवा: तुमच्या डिव्हाइससाठी योग्य अँटीव्हायरस सॉफ्टवेअर वापरा आणि वेळोवेळी त्याचे अपडेट्स करा. अनोळखी अ‍ॅप्स डाऊनलोड करू नका, कारण काही अ‍ॅप्स तुमची गोपनीय माहिती चोरण्यासाठी डिझाइन केलेले असतात.
बँकेच्या अधिकृत संकेतस्थळावरून व्यवहार करा: ऑनलाईन व्यवहार करताना नेहमी अधिकृत आणि सुरक्षित संकेतस्थळे वापरा. HTTP ऐवजी HTTPS असलेली संकेतस्थळे अधिक सुरक्षित असतात.
संशयास्पद कॉल आणि मेसेजला प्रतिसाद देऊ नका: अनोळखी क्रमांकावरून आलेल्या कॉल किंवा मेसेजवर सहज विश्वास ठेवू नका. जर कोणी तुमच्याकडून आर्थिक माहिती विचारत असेल, तर ते फसवणूक असू शकते. अशा कॉल्स किंवा मेसेजेस संशयास्पद वाटल्यास ते त्वरित रिपोर्ट करा.
सोशल मीडियावर वैयक्तिक माहिती शेअर करू नका: तुमच्या गोपनीय माहितीचा दुरुपयोग होऊ शकतो, म्हणूनच सोशल मीडियावर पासवर्ड, बँक डिटेल्स, लोकेशन किंवा इतर खासगी माहिती शेअर करणे टाळा. सार्वजनिक Wi-Fi नेटवर्कवर आर्थिक व्यवहार करू नका, कारण अशा नेटवर्क्समधून माहिती सहज हॅक केली जाऊ शकते.
फसवणुकीची माहिती पोलिसांना द्या: जर तुम्ही फसवणुकीला बळी पडलात किंवा काही संशयास्पद गोष्ट दिसली, तर त्वरित सायबर क्राईम विभागाशी संपर्क साधा. वेळेवर तक्रार केल्यास मोठ्या आर्थिक नुकसानीपासून बचाव करता येतो.
फसवणुकीपासून वाचण्यासाठी तंत्रज्ञानाचा वापर
टू-फॅक्टर ऑथेंटिकेशन वापरा: बँकिंग आणि इतर महत्त्वाच्या सेवांसाठी दोन-स्तरीय सुरक्षा प्रणाली (2FA) सक्रिय करा. यामुळे हॅकर्सना तुमच्या खात्यावर प्रवेश मिळवणे कठीण होते.
सुरक्षित पेमेंट गेटवे निवडा: ऑनलाइन व्यवहार करताना फक्त सुरक्षित पेमेंट गेटवे आणि अधिकृत अ‍ॅप्सचा वापर करा. कोणत्याही अनोळखी लिंकवरून पेमेंट करू नका.
पासवर्ड व्यवस्थापनावर लक्ष ठेवा: प्रत्येक खात्यासाठी वेगवेगळे आणि मजबूत पासवर्ड ठेवा. वेळोवेळी पासवर्ड बदला आणि त्याचे सुरक्षितपणे व्यवस्थापन करा.
संदेश आणि कॉल्स तपासा: कोणत्याही प्रकारचा संशयास्पद कॉल, मेसेज किंवा ई-मेल मिळाल्यास त्वरित त्याची सत्यता पडताळा. फसवणूक झाल्यास शक्य तितक्या लवकर तक्रार नोंदवा.
फसवणुकीबाबत कायदेशीर उपाय
सायबर क्राईम हेल्पलाईन: फसवणुकीबाबत तक्रार करण्यासाठी १९३० किंवा www.cybercrime.gov.in वर संपर्क साधा.
बँकेला त्वरित कळवा: बँकिंग फसवणूक झाल्यास त्वरित बँकेच्या ग्राहक सेवा केंद्राशी संपर्क करा आणि तुमचे खाते तात्काळ ब्लॉक करा.
पोलिसांत तक्रार करा: मोठ्या आर्थिक फसवणुकीसाठी जवळच्या पोलीस ठाण्यात तक्रार करा. गुन्हेगारांवर कठोर कारवाईसाठी योग्य पुरावे गोळा करा.
कायदेशीर सल्ला घ्या: गरज असल्यास वकील किंवा सायबर लॉ एक्स्पर्टचा सल्ला घ्या. तुमच्या हक्कांची आणि कायदेशीर उपायांची माहिती घ्या.
